Kağızman Tarihçesi

 

KAĞIZMAN´IN TARİHÇESİ

1534´ de Kanuni Sultan Süleyman´ ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğu´ na katılan Kağızman, Kars eyaletine bağlanan 7 livadan biri oldu. 1876 Erzurum Vilayet salnamesine göre Kağızman´ da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 10.000´ in üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır.

 

RİVAYETLERDE KAĞIZMANIN ADI

            Hacı Kağızman

1400 lü yıllarda İlçenin Sancak Beyliği Toprakkale Mahalesi’nde iken bir Ağanın Kağızman adında bir hizmetkârının olduğu, Ağanın hac vazifesi için gittiği ve hac’da iken sabah kahvaltısında canının helva çektiği, bununda Kağızman’a ayan olduğu ve Ağanın Hanımının yaptığı helvayı soğumadan götürüp ağaya verip döndüğü zaman ermişliğinin anlaşıldığı söylenile gelen zattan Kağızman adının kaldığı rivayet edilmektedir.(2)

              Narinkale

Evliya Çelebi 1646 ‘da Kağızman’a gelir. Gezdiği ilçeyi Seyahatnamesi’nde anlatırken Anı Hükümdarı Nuşirevan kızlarından Narin’in Kağızman Çarşısına bir kale yaptırdığını ve onun adıyla anıldığını ifade eder.

     Bu anlatım Hacı Kağızman’da olduğu gibi bir rivayetten ibadettir. Çünkü Çarşı merkezinde ki Kağızman Kalesi’nin Kanuni Sultan Süleyman tarafından yaptırıldığı tarihi kaynaklarda kesindir.(3)

              

 

   YAZILI TARİH ÖNCESİ

Alt Paleolitik Dönem: Bu dönemde Camuşlu Köyü’ndeki Yazılı Kaya’nın 6 Km. güneyinde, Tombultepe yamaçlarında püskürük kayalardan yapılmış, şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur

                 

KAĞIZMAN’IN KURTULUŞU

           1914’de Çarlık Rusya’nın “Milli mücadelede bulunuyorlar” diye yakalayarak sürgüne gönderdiği 150 Karslının arasında bulunan Kağızmanlı İsmail Beyzade, Ali Rıza, Mehmet ve Ömer Beğler, Tacir Halil Beğ, Zarif Beğ, Kadı Mustafa Efendi, Halife Numan Efendi gibi Kağızman’ın ileri gelenleri 1917 ihtilalinde sürgünden geri dönerek Ermenilere karşı yerli halkını teşkilandırıp silahlandırma başlatmışlardır.

    3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litowsk Anlaşmasını tanımayan Ermeniler Kars’ta Kağızman’da yerli halkı katliama uğratmışlardır. Mart ve Nisan aylarında Ermeniler’in Kağızman’da giriştikler mezalime silahsız Kağızmanlılar ve güçleriyle direnirlerse sonuç itibariyle 400’ün üzerinde şehit vermişlerdir.

     Ordumuzun Kars’ı kurtarma çabalarını gören Ermeniler, Şaban, Böcüklü, Kömürlü, Yalnızağaç, Paslı’daki ahalinin üzerine yürümüş, bu ahali Purut, Camuşlu, Kozlu, Kızılveren köylerinden çekilmişlerdir. Ermeniler teslim aldıkları silahsız halkın 150’ye yakını Kızılveren ve Kozlu köylerinde katletmişlerdir. Bir o kadarını Paslı ve Çilehane arasında öldürmüşlerdir Kurtuluş Savaşı öncesinde Ermeni işgal ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920´ de düşman işgalinden kurtarılarak Kars´ın ilçelerinden birisi olmuştur.

           

ÂŞIK YUSUF SEZAİ

            Ünlü Âşık Yusuf Sezai 1858 yılında Kağızman’ın Toprakkale Mahallesinde doğmuştur. Devrinin güçlü âşıklarındandır. Başta Narmanlı Sümmani olmak üzere çevrenin ehli dil âşıklarıyla karşılaşmıştır.

Hıfzı’ya da ustalık yapan Sezai’nin ailesi “Aşıklı” soyadını almıştır. Yusuf Sezai 1938 yılında Kağızman’da vefat etmiştir. Toprakkale mezarlığına defnedilmiştir. Sezai, “Ülfetin” adında bir halk hikâyesi de dizmiştir.

 

KAĞIZMAN KOŞMASI

 

Ezel bahar yaz ayları gelince

Çekilir yaylaya elin Kağızman

Her nebadat  izin olur yetişir

Açılır bağlarda gülün Kağızman

 

Ne hoş olur Haziran’ın üçünde

Ötüşür İshak’lar leylin içinde

Yüksek otağlarda hinzan içinde

Eser bad-ı saba yelin kağızman

 

Der SEZAİ gelir şeydalar sesi

Dağıtır efkârı gamı gussası

Malaça Nenezil Ahmethalfesi

Damlar ağaçlardan balın Kağızman

 

CEMAL HOCA

            1882 yılında Camuşlu köyünde doğmuştur. Babası Abdullah Efendi, anası Şerife Hanım’dır. Asıl adı İsmail Turan olup, mahlası Cemal Hoca’dır. Küçük yaşta medreseye gitmiş, Arapça öğrenmiş, Kuran-ı Kerim okumuştur. Cemal Hoca hem âşıklık geleneğini sürdürmüş hem de ölünceye kadar köyünde imamlık yapmıştır. Şiirlerinin bir kısmı Metin Turan tarafından “Can içindedir canan” adıyla kitaplaştırmış, 1957 yılında köyünde vefat etmiştir.

 

YİNE BAHAR GELDİ

 

Yine bahar geldi bülbül ötecek

Ya nidem sinemi zar yaraladı

Lale sümbül mor menevşe bitecek

Hayıf bu dağları kar yaraladı

 

Tıfıldan aşk bana oldu armağan

Bu nasıl armağan ah ile figan

Derunum doludur dert ile hicran

Kalbimin başını pir yaraladı

 

Vefasız yar ile gezdiğim zaman

Viran dereleri almıştı duman

O tarihten gönlüm olmaz şaduman

Ezdi bu bağrımı zor yaraladı

 

Zarardan dönmezem kâr vurdu

Ser verir sır vermem ar vurdu beni

Bir pınar başında mar vardu beni

Deldi bu sinemi yar yaraladı

 

Dilinden bırakmaz zikr-i hüdayı

Dostları verir mi iş bu sevdayı

Sorsalar kim vurdu Cemal Hoca’yı

Kendini bilmeyen tor yaraladı

           

 

 

 

KAĞIZMANLI HIFZI

 

1893 yılının Ocak ayında Kağızman’ın ilk kurulduğu yer olan Toprakkale mahallesinde doğmuştur. Ocak ayının miladi karşılığı olarak kendisine Receb adı verilmiştir. 9 yaşında Kuran-ı Kerim’i ezberleyerek hıfzeden Recep şiirlerinde Hıfzı mahlasını kullunmıştır. 1918 yılının 19 Nisan’ında Ermeniler tarafından şehit edilen Hıfzı’nın mezarı şehitliktedir.

 

SEFİL BAYKUŞ

 

Sefil Baykuş ne gezersin bu yerde

Yok mudur vatanın ellerin hani

Küsmüş müsün selamımı almadın

Şeyda bülbül şirin dillerin hani

 

Ecel tuzağını açamaz mısın

Açıp ta içinden kaçamaz mısın

Azat eyleseler uçamaz mısın

Kırık mı kanadın kolların hani

 

Bir kuzu koyundan ayrı ki durdu

Yemez mi dağların kuş ile kurdu

Katardan ayrıldın şahan mı vurdu

Durnam teleklerin tellerin hani

 

Aç mısın yok mudur ekmeğin aşın

Odan ne karanlık yok mu ataşın

Hanıdır güveğin hanı yoldaşın

Yeşil başlı sunam göllerin hani

 

Kara yerde mor menekşe biter mi

Yaz baharda İshak kuşlar öter mi

Bahçede alışan çölde yatar mı

Uyan garip bülbül güllerin hani

 

Burda yorgan yatak döşek var mıdır

Dalın tahta duvar önün yar mıdır

Bu geniş dünyada yerin dar mıdır

Hani kapın bacan yolların hani

 

Dolanırdın sol ve sağlarımızda

Körpe maral idin dağlarımızda

Taze fidan idin bağlarımızda

Felek mi budadı dalların hani

 

Düğününde acı şerbet içildi

Gelinlik esbabın dar mı biçildi

İlikle düğmeni göksün açıldı

Noldu kemer beste bellerin hani

 

Alışmış kaşların var mı kınası

Ela idi o gözlerin binası

Kocaldın mı on beş yılın sonası

Yok mudur takatın halların hani

 

Emmim kızı aç kapıyı gireyim

Hasta mısın halın hatrın sorayım

Eğer susuz isen bir su vereyim

Çaylarda çalkanan sellerin hani

 

Civan da canına bele kıyar mı

Hasta başın taş yastığa koyar mı

Ergen kıza beyaz bezler uyar mı

Al gey allı balam şalların hani

 

Her gelip geçtikçe selam vereyim

Nişangah taşına yüzüm süreyim

Kaldır nikabını yüzün göreyim

Ne çok sararmışsın alların hani

 

Yatarsan gaflette gamsız kaygusuz

Nenni balam nenni kalma uykusuz

Hem garip hem çıplak hem aç hem susuz

Felek fukarası malların hani

 

Daha seyrangaha çıkamaz mısın

Çıkıp ta bağlara bakamaz mısın

Kaldırsam ayağa kalkamaz mısın

Ver bana tutayım ellerin hani

 

Sen de HIFZI gibi tezden uyandın

Uyandın da taş yastığa dayandın

Aslı Hanım gibi kavruldun yandın

Yeller mi savurdu küllerin hani

 

 

KAĞIZMAN’A ISMARLADIM NAR GELE TÜRKÜSÜ

 

Kağızman´a Ismarladım Nar Gele Nar Gele

Gümüş Kemer İnce Bele Dar Gele Dar Gele Vay

Dar Gele Dar Gele Vay Dar Gele Dar Gele

 

Baharda Yayılır Kuzu Yan Yana Yan Yana

Benim Yarim İnci Takar Gerdana Gerdana Vay

Gerdana Gerdana Vay Gerdana Gerdana

 

Benim Yarim Güzellerden Bir Dane

İçlerinde Sarı Saçlı Güldane Vay

Güldane Güldane Vay Güldane Güldane

 

MANİLERDE SEBZE MEYVE YEMEKLERİMİZ (Sait KÜÇÜK)

 

Ağ alma kızıl elma                                               

Yanıma düzül elma                                            

Yârim yoldan geçerken                                          

Cebine süzül elma                                                  

 

Armut dalda sallanır

Sallandıkça ballanır

Güzellerin koynunda

Ölü adam canlanır

 

Bahçede uzun alma

Hani kırmızın alma

Anası güzel imiş

Kendin al kız alma

 

Bahçelerde pırasa

Dallarına kar yağsa

Ele zaman gele ki

Kız oğlana yalvarsa

 

Dut ağacı kurudu

Su dibinde duruldu

Eller yar yar deyince

Benim boynum vuruldu

-Kağızman’ın Bağları-

 

Kağızman bir ocaktır

Yar Kağızman’ın bağları

Gülü kucak kucaktır

Can Kağızman’ın bağları

Kağızman’dan kız alan

Yar Kağızman’ın bağları

Cenneti bulacaktır

Can Kağızman’ın bağları

 

Vişne dalları yeşir

Yar Kağızman’ın bağları

Dalından vişne döşür

Can Kağızman’ın bağları

Kurban olam o boya

Yar Kağızman’ın bağları

Ne renk giyse yaraşır

Can Kağızman’ın bağları

KAĞIZMAN’IN COĞRAFİ DURUMU

        

COĞRAFİ YAPISI

 

Kağızman 1972 km² lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde fazladır. Bu yükseklikler 1100-1600 m arasında değişmektedir. Kuzeyinde Kars merkez ve Selim, doğusunda Tuzluca, Digor, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı merkez ile komşudur. Kars il merkezine 76 km uzaklıkta, Aras vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdadır.